In het ideologisch debat maken we een bijzonder levendige tijd mee. Pleitbezorgers van de godsdiensten hebben al een decennium of wat hun beste beentje voorgezet om de morele verdiensten van hun opdrachtgevers te herbevestigen en de gemeenplaats te weerleggen dat godsdienst en wetenschap tegenstrijdig zijn. Daardoor geprikkeld hernieuwen ook de woordvoerders van het ongeloof hun inspanningen om de goegemeente ervan te overtuigen dat het geloof een heilloze weg is waarvan de mensheid zich dringend moet bevrijden. Laten we hier eens ingaan op hun argument dat godsdienst voor allerlei onrechtvaardigheden en onderdrukking verantwoordelijk is. Terwijl sommige skeptici hun kritiek richten op de waarheidsaanspraken van geloofssystemen, krijgen we immers het meest te horen (bv. bij Christopher Hitchens en Richard Dawkins) over een ander aspect van het religieus fenomeen, namelijk de individuele trauma’s en collectieve bloedbaden die godsdiensten veroorzaakt zouden hebben.

Godsdienst in het algemeen, zonder opvallende uitzondering, wordt bijvoorbeeld verantwoordelijk gehouden voor de achterstelling van de vrouw in de samenleving. Van het christendom is dit door de feministen genoeg gezegd, en momenteel ligt de islam op dit punt onder vuur. Maar ook de anderen gaan niet vrijuit.

De als vrouwvriendelijkst geprezen religie, het Chinese daoïsme, is in geschrifte wel vol lof over het eeuwig vrouwelijke (“de geest van het dal sterft nooit”), maar leert volstrekt niet de inwisselbaarheid van mannen en vrouwen in de diverse maatschappelijke functies. Integendeel, het gaat juist uit van de kosmische polariteit van mannelijk en vrouwelijk, yang en yin, parallel aan de complementariteit tussen elite en volk, hemel en aarde, vuur en water. Het wil helemaal niet dat vrouwen alles doen wat mannen doen, en omgekeerd, het verheerlijkt juist de verschillen. Het heeft de feministen niet voorgezegd dat vrouwen nu maar eens moeten ophouden met voor anderen te zorgen om eindelijk ook eens flink assertief en egoïstisch te worden. Het prijst in de vrouw dus juist het niet-mannelijke, het gedweeë, meegaande, zachte. Elke feminomarxist kan dat discours meteen doorprikken als een breed uitgesponnen smoes om de vrouw gewillig en eronder te houden. Kortom, geen enkele religie is onschuldig aan de onderdrukking van de vrouw.

Dat er een rolverdeling en dus een ongelijkheid tussen de geslachten bestaat, stellen we nochtans in de meest verspreide atheïstische maatschappij vast: het dierenrijk. Al eens een hoenderhok of runderkudde gezien waar mannetje en wijfje gelijk waren? In de evolutie van dier tot moderne mens zien we geen enkel stadium waarin het anders was of is. De 19de-eeuwse mythe van het matriarchaat en die van de amazones hebben hun beste tijd alweer gehad. Zelfs in recent of vandaag bestaande zogenaamd matriarchale samenlevingen is vastgesteld dat de vererving bv. wel in de vrouwelijke lijn verloopt, maar dat ook daar de mannen gaan jagen en aan politiek doen terwijl de vrouwen binnen voor het eten zorgen.

Zelfs in de postreligieuze militant egalitaire maatschappij in communistische staten is de gelijkheid tussen man en vrouw nooit volledig werkelijkheid geworden. In onze liberaal-feministische maatschappij zien we nog steeds dat vrouwen zich veel minder met politiek bezig houden dan mannen, en dat vrouwelijke ministers vooral op softe departementen als volksgezondheid en onderwijs terecht komen. Op de relatiemarkt blijkt dat vrouwen onverminderd een man zoeken naar wie ze kunnen opkijken. Alle recente bevindingen in de pedagogie, embryologie, hersenonderzoek en genetica bevestigen dat het gewoon niet anders zou kunnen.

Toen Paulus de vrouwen beval om in christelijke bijeenkomsten te zwijgen en het woord aan hun man over te laten, voerde hij geen door Christus geïnspireerde nieuwe vrouwendiscriminatie in. Het sloot gewoon aan bij het bestaande gebruik. Ook in de Romeinse senaat zaten geen vrouwen. Toch hebben godsdiensten de zaak soms erger gemaakt, en sommige meer dan andere. Zo weten we uit de islamgeschriften zelf dat de Arabische vrouwen de islamisering als een pijnlijke achteruitgang in hun vrijheid en status aanvoelden.

Verabsolutering

Eén ding dat men religies alleszins wel kan verwijten, is dat zij een natuurlijke tendens of statistische wetmatigheid verabsoluteren, dus van een “meer vs. minder” een “alles vs. niets” maken. Naarmate een religie een samenleving dieper in haar greep krijgt, zien we vaak een verharding van de ongelijkheid tussen de geslachten.

In de Indiase samenleving van vóór ca. 1000 v.C., die wel religieus was maar zonder dat de religie de seculiere sfeer helemaal in haar greep had, gaven brahmanen zowel aan hun dochters als aan hun zonen de inwijding in de veda’s, en sommige risji’s (“zieners”, religieuze voorgangers) waren vrouwen. Een minderheid, maar ze waren er. Dit “minder vrouwen, meer mannen” evolueerde echter tot “geen vrouwen, alleen mannen” naarmate religieuze wetboeken het leven dieper gingen beregelen. Waar vrouwen eerst ook een “heilige draad” droegen als teken van hun inwijding, en die alleen tijdens hun maandelijkse onreinheid over de schouder van hun man hingen, raakte de inwijding van meisjes in onbruik en droegen gehuwde mannen permanent een dubbele draad als onwillekeurig gedenkteken voor de meer sekse-egalitaire oudheid. Pas sinds kort, na een intermezzo van twee millennia, geven sommige (niet eens alle) hindoe-sekten weer de inwijding aan meisjes.

Op dezelfde manier hebben liberale joden voor hun dochters het Bat-Mitsvah-ritueel (“dochter van het Verbond”) uitgevonden, maar orthodoxen verzetten zich tegen deze nieuwlichterij. En daar zien we een verschijnsel dat wél met de macht van de godsdienst samenhangt: eens men een wet of gebruik als door God verordent voorstelt, wordt het veel moeilijker om ze aan te passen zodra daar nood aan is. In het jodendom en in het hindoeïsme woedt volop de strijd tussen hervormers en zij die uit vroomheid vasthouden aan oude wetten waarvan historici en antropologen nochtans gemakkelijk de al te menselijke oorsprong kunnen aantonen. Het christendom is in dat opzicht erg verlicht, doordat het geen te precieze wetten oplegt. “Bemint en doet wat gij wilt”, zei Augustinus: het gaat niet om de letter maar om de geest, niet om de wet maar om de naastenliefde, en wie vanuit de naastenliefde handelt, doet vanzelf wat God welgevallig is.

Het is vandaag vooral de islam die een probleem vormt door primitieve zeden als voor eeuwig door God opgelegd te beschouwen, in die mate dat de zogenaamd moderne theoloog Tariq Ramadan zich er niet toe kan brengen om de afschaffing van de steniging te bepleiten; verder dan een “moratorium” op steniging wil hij niet gaan. Tenslotte heeft Mohammed de steniging zeer expliciet opgelegd als de straf voor ontucht. Toen hij hoorde van een bestraffing door publieke vernedering van een overspelig paar in de joodse gemeenschap van Medina, riep hij de joodse leiders bij zich en deed hen toegeven dat de joodse wet eigenlijk de steniging voorschreef maar dat zij de regels wat versoepeld hadden. Dus dwong hij hen om het paar te stenigen, en zo geschiedde. Vandaag met de tijd meegaan en de steniging in voorkomend geval niét toepassen zou dus zeer uitdrukkelijk tegen Mohammeds voorschrift ingaan.

Censuur

Een ander verwijt dat men de godsdiensten maakt, is dat zij vijandig staan tegenover het vrije denken en de vrije meningsuiting. Censuur en boekverbrandingen zouden een geschenk van de bekrompen pasters en kaloten geweest zijn. Goed, helemaal onschuldig zijn althans sommige religies in sommige periodes niet geweest. Maar er is echt geen religie voor nodig om mensen te willen muilkorven en de verspreiding van kennis en meningen aan banden te leggen.

We gaan het ons hier niet te gemakkelijk maken door er Hitler en Stalin bij te halen, ook elders vinden we tegenvoorbeelden. Bijvoorbeeld in China, lang vóór Mao Zedong, wellicht de grootste cultuurverwoester en boekverbrander aller tijden. In de sinologie is de reconstructie van teksten uit de levensbeschouwelijk uiterst vruchtbare eeuwen vóór de eenmaking door Qin Shihuang in 221 v.C. een specialisme op zich, en onontbeerlijk want de grote klassieken van toen zijn slechts zwaar gehavend doorheen keizer Qin’s grote censuurcampagne gekomen. Alleen technische handboeken mochten bewaard blijven, op bezit of wegberging van andere teksten stond de doodstraf. In heel het land kregen geleerden huiszoekingen, en als er een boek gevonden werd, was er meteen zo’n hinderlijke dissident minder.

Ook vandaag zien we hoe seculiere belangen, zoals de quasi-religie der multicultuur, het vrije woord trachten te smoren. Omgekeerd hebben godsdiensten juist tot de debatcultuur bijgedragen. De scholastische traditie in het hindoeïsme, het Tibetaans boeddhisme en het christendom kunnen ons nog heel wat leren op gebied van respectvolle en intellectueel correcte gedachtenwisseling. Ter attentie van moderne TV-debaters zou ik er bv. willen op wijzen dat de scholastici, vooraleer een argument van hun tegenstander te weerspreken, eerst diens standpunten moesten herformuleren en zijn goedkeuring krijgen dat die geherformuleerde versie inderdaad was wat hij bedoeld had. Dat is nogal wat anders dan de stroman-tactiek waarmee men zo vaak de confrontatie met de échte standpunten van andersdenkenden uit de weg gaat.

Heilige oorlog

De beschuldiging aan het adres van de godsdiensten die het meest prominent voorkomt in de recente strijdschriften van atheïsten is hun fanatisme, hun verantwoordelijkheid voor oorlogen. Hier moet men ten eerste een scherp onderscheid maken tussen verschillende religies. Zij hebben lang niet allemaal een ideaal of notie van “heilige oorlog”, zoals die dezer dagen zo regelmatig het nieuws haalt. Maar belangrijker ten gronde is dat men ook in tijden zonder godsdienstig meningsverschil of in landen met een ruimdenkende en tolerante godsdienst nog altijd ruwweg evenveel ten strijde trekt als in tijden van kruisvaart. Ook zonder godsdienst vinden mensen nog altijd genoeg conflictstof.

Het is heus geen mythe dat het hindoeïsme intrinsiek pluralistisch en verdraagzaam is. Maar het belangrijkste boek van het hindoeïsme, de Mahâbhârata (waarvan Krisjna’s preek in de Bhagavad-Gita een deel is), heeft als setting juist een oorlog. Geen godsdienstoorlog, want beide partijen aanbaden hetzelfde pantheon, maar een ouderwetse opvolgingsoorlog tussen twee takken van een prinselijke clan. Een kroon, dat is toch voldoende inzet om een oorlog voor te voeren, ook onder broeders? Dzjenghiz Khan was een heel ruimdenkend man, die aan zijn hof woordvoerders van alle mogelijke religies en denkscholen uitnodigde voor verhelderende discussies: boeddhisten, moslims, daoïsten, christenen en anderen. Maar dat belette hem niet om aanhangers van alle geledingen van die opiniewaaier bij miljoenen uit te moorden. Weliswaar zonder discriminatie, want hij was vrij van vooroordelen en lustte het bloed van rechtgelovigen evengoed als dat van ketters en heidenen.

Mensen zitten vol gebreken en duistere neigingen. Zij hebben geen godsdienst nodig om het kwade te doen noch om dwaasheden te begaan. De oorzaak voor alle ellende in de godsdienst situeren, is een voorbeeld van een houding die vrijdenkers juist aan de godsdiensten verwijten: het afschuiven van de schuld op een zondebok.