Op 23 maart vond in het UA-gebouw van de voormalige UFSIA een debat onder professoren plaats over “religie en persvrijheid”, dit naar aanleiding van de rel rond de Deense spotprenten over Mohammed. Deelnemers waren filosoof Jaap Kruithof; islamoloog Urbain Vermeulen; antropoloog Rik Pinxten, voorzitter van het Humanistisch Verbond; en jurist Matthias Storme. Moderatrice was Nadia Dala van De Morgen, overigens oudstudente van prof. Vermeulen. Dat het debat in een erg nijdige sfeer verliep, lag voor een deel aan haar, want ze onderbrak de sprekers veelvuldig.

Maar het lag voor een deel ook aan de linkse helft van het panel. Ik had gedacht dat twee militante vrijzinnigen er geen moeite mee zouden hebben om de persvrijheid tegen religieus gemotiveerde inbreuken te verdedigen, en dat zij het dus in grote lijnen met Vermeulen en Storme eens zouden zijn. Hun invulling van het begrip “links” bleek echter verschoven van het aloude marxisme naar het postmoderne multiculturalisme, dus van religieuze skepsis naar collaboratie met de islam, echter zonder dat de bijbehorende dosis haat er minder om was geworden. Met dezelfde heftigheid waarmee linksen doorgaans tegen de ingebeelde windmolen van het “herlevend fascisme” ten strijde trekken, ontketenden zij nu hun duivels tegen het “principialisme” dat zij meenden te ontwaren in de pleitbezorgers van de vrije meningsuiting.

Overigens kon men alvast prof. Vermeulen hier niet van een overdreven militantisme pro vrije meningsuiting verdenken. Zijn commentaar bij de Deense spotprenten was dat het gewoon tot de wellevendheid behoort om mensen niet te provoceren of op hun lange tenen te trappen. Zijn moeder, herinnerde hij zich, zou in dergelijk geval gezegd hebben: “Zoiets doe je niet.” Hetgeen natuurlijk wel wat anders is dan en wettelijk verbod.

Prof. Pinxten meende dat rechten niet in abstracto gelden. Het gaat erom wat de maatschappelijke situatie is van degenen door wie ze opgeëist worden of tegen wie ze in stelling gebracht worden. Dat relativisme, nu een deel van de postmoderne tijdsgeest, is overigens een erfenis van het marxisme, dat bv. het nationalisme nu eens steunde en dan weer bestreed, naargelang het ingeschreven kon worden in een “progressieve” (bv. Baskenland) of “reactionaire” (bv. Vlaanderen) politieke context. In dit geval zou het impliceren dat de vrije meningsuiting niet geldt tegen een beklagenswaardige onderdrukte groep, namelijk de moslimmigranten.

Voor een antropoloog met ervaring bij de indianen is dit toch wel een zeer eng eurocentrisch standpunt, want hier zijn de moslims wel een minderheid (en overigens volstrekt geen onderdrukte), maar de meeste moslims wonen in één van de vijftigtal landen waar zij de meerderheid vormen. En daar onderdrukken zij de niet-moslims. De druk om de spotprenten te verbieden en de tekenaars te straffen ging minder uit van de moslimminderheden in Europa dan van de islamitische staten en hun opgezweepte moslimmeerderheid.

Edoch, een professor laat zich niet uit het veld slaan door dergelijke feiten. Volgens hem waren de betogers die ambassades in brand staken en christenen vermoordden, “gemanipuleerd”. Tot drie keer toe herhaalde hij dit: “Zeg nu zelf, hoe geraken betogers in Beiroet opeens aan honderden Deense vlaggen om te verbranden?” (Misschien door ze zelf te fabriceren? Anders dan de Vlaamse Leeuw bestaat de Deense vlag uit enkele eenvoudige rechthoeken, voor elk beetje naaister toch slechts een kleine moeite.) Maar hij weigerde erbij te zeggen wie dan wel de poppenspeler achter de schermen was.

Allicht bedoelde hij de wereldwijde zionistisch-neoconservatieve samenzwering. Niet alleen Ajatollah Chamenei heeft het daarover, ook het progressieve weekblad Knack denkt in die termen. Volgens Knack waren de cartoons een provocatie beraamd door Flemming Rose, de Oekraïens-joodse cultuurredacteur van de Deense krant Jyllands Posten, samen met de neoconservatieve likoednik Daniel Pipes uit Philadelphia en onze vriend Paul Belien van het Brussels Journal. Bedoeling was om de moslimmassa’s op de TV-beelden in een slecht daglicht te stellen, wat dan weer het geschikte klimaat moest scheppen voor ene militaire invasie in Syrië en Iran. Jaja, die pennenlikkers met hun onooglijke schrijfsels bedrijven wereldpolitiek.

Dan toch nog liever de ouderwets marxistische uithaal van de bejaarde Kruithof tegen Vermeulen en Storme: “Jullie hebben het altijd maar over cultuur. Kijk toch liever eens naar de sociaal-economische werkelijkheid.” En dan niet die van de gepamperde moslims hier, maar van de moslims in hun thuislanden, arme slachtoffers van de kolonisatie. Waarop Vermeulen opmerkte dat zij bij die kolonisatie helemaal niet slecht gevaren waren: de bevolking van Egypte bedroeg ten tijde van Napoleon twee miljoen zielen, nu 75 miljoen. Maar dat vond prof. Pinxten dan weer geen rechtvaardiging voor de koloniale onderwerping: ook niet-gekoloniseerde landen zoals Japan hebben hun voordeel kunnen doen met ontleningen uit het Westen (Egypte is trouwens zelf in dat geval: het kende slechts een kortstondige semi-kolonisatie, tenzij men de eeuwen onder het Ottomaanse juk als een kolonisatie beschouwt).

Hoe dan ook, vele miljoenen moslims behoren vandaag tot de haves eerder dan tot de have-nots. Niet dat je in Arabië geen rechteloze have-nots tegenkomt, maar dat zijn dan de Koreaanse technicus of de Filippijnse keukenmeid. De inheemse moslims genieten er van een ruimhartig sociaal vangnet, en ook onder de gastarbeiders hebben de moslims een streepje vóór op de niet-moslims (wat paradoxaal de niet-moslims extra gegeerd maakt als werknemers, want ze zijn onderdaniger). Ook andere moslimlanden als Maleisië of Algerije behoren niet tot de arme landen.

Het is dus gewoon onjuist om de tegenstelling tussen Westerlingen en moslims voor te stellen als een tegenstelling tussen rijk en arm, tussen meester en knecht, of tussen verdrukker en verdrukte. Maar heel in het algemeen valt er wel wat te zeggen voor Kruithofs marxistische benadering: kijk ook eens naar de economische benedenbouw die onder de culturele bovenbouw schuilgaat.

Voor een ernstige beschouwing over de economische onderbouw van de islam moesten we echter elders zijn, namelijk de islamlezing van Eddy Daniels, historicus en bruggepensioneerd hoofdredacteur van het opgedoekte VUM-blad iMediair, in het Cultureel Centrum van Zolder op 26 maart. Eigenlijk was er een debat aangekondigd, maar het moslimpanellid had afgebeld nadat ze vernam wie haar gesprekspartner zou zijn. Daardoor hadden ook de in groten getale verwachte plaatselijke moslims het laten afweten.

Daniels is ex-maoïst en heeft een scherp oog voor de sociaal-economische basisfeiten en machtsverhoudingen achter de gebeurtenissen in de ideologische bovenbouw. Hij schetste de maatschappelijke situatie in Arabië ten tijde van Mohammed. Enerzijds had je de oasen, die economisch redelijk zelfbedruipend waren door landbouw en fruitteelt. Anderzijds waren er de bedoeïenen, die in kleine clans in de woestijn leefden. Zij lieten hun kamelen grazen en werkten zelf nauwelijks. Wel vochten ze clan tegen clan of verhuurden ze hun krijgskunde aan de oasestaatjes of aan het Byzantijnse of Perzische rijk. De overloperij van bedoeïense huurlingen uit de keizerlijke legers zou trouwens een factor worden in de moslim-Arabische zege op deze rijken onder Mohammeds opvolgers.

In de jaren vóór Mohammeds profetische carrière hadden die huurlingen, samen met de internationale karavaanhandelaars, een andere rol gespeeld in de levensbeschouwelijke ontwikkelingen in Arabië: zij brachten hun indrukken over van de machtige organisatie in deze imperia, en van de monotheïstische staatsgodsdienst waarvan zij vermoedden dat die die macht mogelijk maakte. Samen met de interne invloed van de joden in Medina, de christenen in Jemen of de zoroastriërs in Bahrein, leidde dit tot een beweging van Arabische doe-het-zelf monotheïsten, de haniefen (“geneigd, georiënteerd”). Zij noemden God al-Rahmaan of al-Rahiem, termen die Mohammed overnam in zijn bekende openingsformule Bismillaah al-Rahmaan al-Rahiem, “in naam van de Barmhartige, de Erbarmer”.

Omdat de woestijn geen grote bevolkingsconcentraties kon voeden, deden de bedoeïenen aan bevolkingscontrole door infanticide. Toen Mohammed deze praktijk verbood, leidde dit tot een bevolkingsexplosie nuttig voor de verovering van niet-Arabische gebieden.

De economische basis van de bedoeïenensamenleving was erg smal en liet geen doorbraak naar serieuze rijkdom toe. Zij vulden hun eigen inkomen uit de kamelenteelt aan met raids (ghazwa, waarvan ons woord razzia)op de handelskaravanen die goederen uit de oasen of uit het buitenland vervoerden. Mohammeds geniale idee, dat hij uiteenzette in een bewaard gebleven gesprek met zijn heidense tegenstander Amr ibn Hisjaam (in islamteksten beter bekend als Aboe Djahl, “vader van de dwaasheid”), was dat de Arabieren zich zouden verenigen en hun armzalige raids op mekaars beperkte rijkdom zouden vervangen door een grote ghazwa in verenigde slagorde op de serieuze rijkdommen van het Byzantijnse en Sassanidische rijk. De religie die hij zelf aan het opzetten was, zou daarbij als eenmakende ideologie dienen om deze ambitieuze mega-ghazwa te organiseren en te rechtvaardigen. En zo geschiedde.

In polemieken over moslimrellen, bv. over werkloze moslimjongeren die Franse studenten aanvallen en hun GSM roven, beweert men vaak dat de oorzaken “niet godsdienstig maar economisch” zijn. In het geval van de islam is dat echter een valse tegenstelling. De raid of rooftocht is een intrinsiek deel van de islam. Mohammed zelf gaf het voorbeeld, in de sjari’a een rechtsgeldig precedent, door raids op karavanen te organiseren en vaak ook persoonlijk te leiden. Ook perste hij productieve gemeenschappen af, bv. door de joodse dadelkwekers van de oase Chaibar de helft van hun inkomen te doen betalen in ruil voor het voorrecht om te mogen blijven (uiteindelijk werden ze desondanks toch uit Arabië verbannen). Geloofsijver en ordinaire hebzucht maken gemene zaak, waarbij de eerste veel van zijn energie ontleent aan de tweede.

Daniels schetst de tegenstelling tussen productieve oasecultuur en bedoeïense rooftraditie als een duurzame polariteit in de islamgeschiedenis. Na de vier “rechtgeleide kaliefen” die nog tot de kring van Mohammeds gezellen behoord hadden, viel de macht in het islamitische rijk toe aan de dynastie der Oemajjaden, afstammend van de familie van Aboe Soefjaan. Hij en zijn vrouw Hind hadden als leiders van Mekka lang weerstand geboden aan Mohammeds machtsaanspraken, maar toen de krijgskansen in diens voordeel keerden, werden zij wijselijk moslim en traden meteen tot de elite van de nieuwe islamstaat toe. Zij vertegenwoordigden de ondernemersethos van de sedentaire Arabieren, en het Oemajjadenkalifaat (hoofdstad Damascus) was economisch en cultureel een groot succes.

Cruciaal daarin was de inschakeling van de niet-moslims, vooral de dissidente christenen die zich onder Byzantijns bestuur onderdrukt gevoeld hadden. Zij hadden ervaring met de bestuurlijke, economische en culturele aspecten van een complexe beschaving. Wat men de gouden tijd van de islam noemt, was volgens Daniëls beter te begrijpen als een laatste opflakkering van het hellenisme, gedragen door niet-moslims of door recente bekeerlingen pro forma.

De machtsgreep van de Abbasieden (hoofdstad Bagdad) kwam voort uit de wrok van de bedoeïenenlobby. Aanvankelijk konden ook zij niet anders dan het beleid van inschakeling van de niet-moslims voortzetten, maar geleidelijk zette de islamisering zich door. Het percentage niet-moslims nam af, zowel in de totale bevolking als in de bestuursklasse, de greep van de islam op het openbaar leven en op de mentaliteit van de aanvankelijk slechts oppervlakkig bekeerde neo-moslims werd sterker. In de 12de eeuw is dit proces voltooid: de multiculturele creativiteit dooft uit, de orthodoxe theoloog al-Ghazali wint het van de aristotelische wijsgeer Averroës, de islamitische ijstijd zet in. De moslims missen de trein van Renaissance en Verlichting, en de wetenschappelijk-technologische stagnatie maakt hen kansloos tegen de Europese koloniale machten.

Een tak van de Oemajjadendynastie herbegint in Spanje, waar hetzelfde scenario zich herhaalt. Eerst een tijd van productiviteit en betrekkelijke tolerantie waarin niet-moslims (zoals de fameuze vertaalschool van Toledo, die antieke teksten in het Arabisch vertaalde) hun talenten konden ontplooien, dan de drastische islamisering door de Almoraviden en Almohaden. Niet afkomstig uit Arabië maar uit de Maghreb, zijn deze zonen van de Moorse woestenij wel volwaardige vertegenwoordigers van de bedoeïnenethiek. Zij kunnen nog een tijdje parasiteren op de vruchten van andermans beschaving, maar luiden een onherroepelijke stagnatie in, die uiteindelijk ook politiek-militair tot de nederlaag moest leiden.

Zoals prof. Vermeulen op het debat in Antwerpen zei, lijden moderne moslims erg onder de frustratie dat hun cultuur zo hopeloos op een zijspoor geraakt is. De grote boulevard van de vooruitgang is volledig in handen van de ongelovigen. Nauwelijks één moslim heeft een wetenschappelijke Nobelprijs gewonnen, tegen honderden christenen of ex-christenen, tientallen joden en een handvol oosterlingen. Zelfs de bommen en kalasjnikovs waarmee moslims ten strijde trekken, zijn van christelijke of atheïstische makelij. De bedoeïenenethos, die het productieve werk overliet aan kamelen, geïmporteerde slaven en nu aan gastarbeiders, heeft de islamwereld in noodlottige mate getekend.

Zelfs moslims erkennen nu impliciet de nadelige impact van de islam op de arbeidsethos, getuige bv. hun selectie van gastarbeiders. Islamitische werkgevers in Saoedi-Arabië geven de voorkeur aan hindoes boven moslims, en aan Indiase boven Pakistaanse moslims (“Some like it Hindu”, Outlook, 3 april 2006): “Hindoes zijn beter gekwalificeerd als artsen, ingenieurs, technici, ten gevolge van de waarde die hun cultuur hecht aan opleiding. (…) Moslims die uit staten met een moslimmeerderheid in het land van Mekka en Medina aankomen, zien zichzelf onbewust als deel van de islamitische Oemma in die mate dat zij een strakkere hand nodig hebben om in de discipline van de Saoedi staat gebracht te worden. De Indiase moslim daarentegen is een schepsel van een diverse cultuur, getraind om met een diverse bevolking samen te leven. Een Saoedische werkgever noemde een ongewone reden voor zijn voorkeur voor hindoes: ‘Zij nemen geen onderbreking voor namaaz (gebed) en zijn daardoor productiever.’”

Inzake intellectueel leven (meetbaar aan bv. het aantal en de oplage van boeken en vertalingen, aantal en spectrumbreedte van perstitels, aantal internetaansluitingen en discussiewebsites enz.), technologische innovatie (meetbaar aan het aantal patenten) en ondernemerschap blijft de moslimwereld hopeloos achter. Stilaan gaan er wel stemmen op om zich aan deze stagnatie te ontworstelen. De Libische leider Moammar Kadhafi verklaarde zopas nog: “In verscheidene islamitische landen is wetenschappelijk onderzoek vrijwel niet mogelijk omdat dat in strijd zou zijn met de islam. Het moslim-extremisme zorgt ervoor dat de islamitische wereld op terreinen als onderwijs, onderzoek en gezondheidszorg ver achter blijft bij het Westen.” (Gazet van Antwerpen, 25 maart 2006)

Dit bewustzijn neemt toe naarmate de achterstand zich ook in de economische resultaten doet voelen. Terwijl China en India een reuzengroei realiseren en de gehate VS nog steeds een duurzame groei kennen, valt de groei in de oliestaten stil. Het is nu enkele decennia goed gegaan met al die onverdiende olierijkdom, maar know-how speelt een steeds grotere rol in de moderne economie, en daar zijn de moslims weer eens de trein aan het missen. Hoewel de rijke oliestaten gemakkelijk de beste wetenschappers zouden kunnen aantrekken, bv. uit de armlastige breinreservoirs in Rusland, om in eigen uitmuntendheidscentra hun eigen jeugd op te leiden, vergooien zij hun petrodollars aan luxegoederen, islammissies en sponsoring voor de gewapende strijd. Binnenkort zullen zij niet meer de middelen hebben om de sociale vrede bij hun snel aangroeiende volksmassa’s af te kopen.

Natuurlijk durven moslims niet luidop de schuldige echt bij de naam noemen: de islam zelf, de leer en het precedent van Mohammed. In de plaats daarvan noemen zij “het moslim-extremisme”, of “een bepaalde reactionaire interpretatie van de islam”, en sloven zij zich uit om ergens een koranversje op te vissen dat tot ijver en vorming aanspoort. We hebben alle begrip voor die omfloerste manier van spreken. Maar uiteindelijk zal deze bewustwording van de nood aan ontwikkeling in conflict komen met het islamgeloof zelf. Dan pas zullen de moslims uit hun achterafsteegje te voorschijn komen en meestappen op de grote boulevard van de ontwakende mensheid.